Toplumsal Bir Gerçeklik Olarak Cem Evleri

Geçmişte tekke, zaviye ve dergâhlarda erkânlarını yürüten Alevî-Bektaşî gruplar, Cumhuriyet sonrası dönemde erkânlarını, dernek, vakıf ve kültür evi olarak kurdukları mekânlarda icra etmeye başlamışlardır. Günümüz Türkiye'sinde Alevîlik, tarihi-kültürel zemini ve kendine has kurumlarıyla yeniden tartışma konusu haline gelmiştir. Bu tartışmaların odağında, Alevî yurttaşlarımızın dini ve sosyal yaşamında ağırlıklı bir yeri olan cem evleri bulunmaktadır. Daha çok kırsal kesimde yaşayan Alevî topluluklar, özellikle 1950'li yıllardan sonra sosyal ve ekonomik nedenlerle büyük kentlere göç etmişler ve buralarda kendi kültürlerini yaşatmak, erkânlarını rahatça icra etmek amacıyla çeşitli isimler altında toplanarak Türkiye'nin muhtelif yerlerinde dernek, vakıflar, cem evleri ve kültür merkezleri kurmuşlardır.

Cem evlerinde toplanan Alevîler erkânlarını yapmanın yanı sıra buralarda kendi kültür ve geleneklerini yaşatmaya devam etmektedirler. Cem evlerinin kökeni, işlevi, kurumsal ve dini statüsü üzerine henüz bir fikir birliği bulunmamaktadır. Cem evlerinin dini ve yasal statüsü konusunda araştırmacılar arasında temel bazı ayrılık noktaları olduğu gibi Alevî yurttaşlarımız arasında da bu konuda tam bir mutabakat yoktur. Özellikle 1990'lı yıllardan itibaren gelişen bu olgu, beraberinde bazı tartışmalara sebep olmuştur. Bugün Türkiye'de cem evleri içtimai hayatta bir gerçeklik olarak karşımızda durmaktadır.

Geleneksel Anadolu Aleviliği üzerine alan inerek araştırma yapan Prof, Dr. Harun Yıldız, Prof. Dr. Cenksu Üçer gibi akademisyenler, Alevîlik ve cem olgularını anlamak için geçmişte tekke, zaviye ve dergâhların yerine getirdikleri fonksiyonları tespit etmemiz, cemin literal ve teknik anlamını belirlememiz, bu olguların tarihsel gelişimini ve yapısını bilmemiz gerektiğini zikretmişlerdir. Cem erkânının dini-kültürel formlarını araştırmadan bu ritüeli anlamamız ve anlatmamız imkânsızdır. Dolayısıyla bu konunun bütün yönleriyle irdelenmesi gerekmektedir.

Alevîler tarih boyunca kendilerine has bazı adap ve erkânlar geliştirmişlerdir. Bu ortak adap ve erkân uygulamalarının topluca yerine getirilebilmesi için bazı ortak mekânlara gerek duyulmuş ve geçmişte bu işlev, köy odalarında, tekkelerde ya da dergâhlarda yerine getirilmiştir. Fakat Türk toplumunun yirminci yüzyılın ikinci yarısındaki gelişimini köklü biçimde belirleyen iç göç olgusu, Alevî yurttaşlarımızın da diğer birçok toplum kesimi gibi büyük kentlere göç etmelerine yol açmış ve bu zorlu süreçte Alevîlik, Alevî yurttaşlarımızın karşılıklı dayanışmasında belirleyici bir rol oynamıştır. Ülkemizde faaliyet göstermekte olan cem evlerinin birçoğunun, bu zorlu iç göç sürecinde kurulduğu görülmektedir.

Alevi-Bektaşi gruplar ve cem evlerini akademik hassasiyetle inceleyen, yıllarca Alevi vatandaşlarımızla yakın ilişkiler kuran bir akademisyen olarak açıkça ifade etmek gerekir ki; tarihi kökenleri ya da meşruiyet durumları ne olursa olsun cem evleri, süreç içinde yüklenmiş oldukları birçok sosyal, ekonomik, kültürel ve eğitsel işlevler ile bugün artık inkâr edilemez bir sosyal gerçeklik haline gelmiştir. Bundan dolayı cem evlerinin statüsü tartışılırken bu farklı işlevlerin mutlaka göz önünde bulundurulması gerekir.

Alevî yurttaşlarımız nazarında cem evleri birer edep-erkân meydanıdır; sorgu-sual ve karar yeri olarak dar meydanıdır; semah yeri olarak kırklar meydanıdır; musahipliğin, yani ahiret kardeşliğinin kabul ve onay yeri olarak birlik meydanıdır. Cem evleri, yüklendikleri bu manevi anlamların yanı sıra birçok sosyal işleve de sahiptir. Bu yüzden cem evlerinin sosyal, ekonomik ve kültürel statüsünün, yasal ve tarihi bağlamda sürdürülen tartışmalardan çok daha belirgin ve gerçekle örtüşen bir görüntü arz ettiğini kabul etmek gerekir.

Devlet erkânımız da artık bu hakikati açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Özellikle İslam toplumunun manevi lideri konumunda bulunan Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan'ın konuyla ilgili açıklamaları, Alevî toplumun sosyal konumunu ve cem evlerinin statüsünü lâyık olduğu yere oturtma yolunda güçlü bir iradenin doğduğunu gözler önüne sermektedir. Cumhuriyet öncesinde birer dergâh ya da tekke gibi faaliyet gösteren bu kurumlar, bugün yukarıda kısaca özetlenmiş olan tüm bu sosyo-ekonomik ve kültürel işlevleriyle dernek ya da vakıf statüsünde işlemektedirler.

Türkiye'de cem evleri konusu dini saiklerle değil ancak hukuki saiklerle çözüme kavuşturulabilir. Çünkü Alevîlik-Bektaşîlik gibi günümüzde tasavvufi geleneği sürdüren tarikat veya cemaatlerin yasal olarak güvence altına alınması ve devlet denetimine tabi tutulması gerekmektedir. Devletin, toplumdaki bütün gruplara eşit mesafede bulunması ve her bir grubun sorununa çözüm üretmesi gerekmektedir. Cem evlerinin tartışıldığı bütün platformlarda bu hususların göz önünde bulundurulmasının yararlı olacağı kanaatindeyiz.

fevzirencber@gmail.com